آرایه های ادبی ( اسلوب معادله)
منظور از اسلوب معادله یك ساختار مخصوص نحوی است كه در شعر اعمال می‌شود. شاعر مطلبی را كه غالبا یك مفهوم عقلی و از نوع خبری است، بیان می‌كند و برای اثبات ادعای خود دلیلی می‌آورد مثل این بیت صائب:
اظهار عجز پیش ستمگر زابلهی است
اشك كباب موجب طغیان آتش است
می‌توان گفت بین دو مصرع این بیت معادله‌ای برقرار است. مصرع اول برابر با مصرع دوم است، یعنی بین آنها می‌توان علامت تساوی(=) گذاشت؛ چنانچه مشاهده می‌شود، دو مصرع بیت از نظر نحوی كاملاٌ مستقل هستند و از نظر معنایی برابر با هم. چنین تكنیكی در شعر، اسلوب معادله نامیده می‌شود. در شعر فارسی از قرن دهم به بعد محور اصلی سبك است و توسط صائب و بیدل به اوج خود رسیده است:
هر كه را بر خاك بنشانی به خاكت می‌كشد
شمع آخر تكیه بر خاكستر پروانه كرد « صائب»
دور دستان را به احسان یاد كردن همت است
ورنه هر نخلی به پای خود ثمر می‌افكند« صائب»
اسلوب معادله از نظر تكنیك شبیه تمثیل است. صاحب نظرانی مثل دكتر شفیعی كدكنی تمثیل را برابر با اسلوب معادله می‌دانند. تمثیل ایراد سخنی از جانب نویسنده و آوردن یك مثال عامه پسند در اثبات سخن است.
هر كس شكست قیمت خود بر زمین نماند
ارزن چو شد متاع، به زر زود می‌رسد « صائب»
در تمثیل و اسلوب معادله شرط نیست كه مصرع دوم، یا كلاٌ مصرعی كه به عنوان مثال آورده می‌شود، مَثَل باشد؛ بلكه معمولاٌ مصرع اول یك مسئله عقلی و اخلاقی را مطرح می‌كند و مصرع بعد، مثالی حسی و قابل فهم‌تر است.
گنبد مسجد شهر از همه فاضلتر بود
گر به عمامه كسی كوس فضیلت می‌زد
تفاوت اصلی این دو تكنیك زبانی (اسلوب معادله و تمثیل)، با ارسال المثل است. در ارسال المثل، همیشه یك« مَثَل» در شعر یا در نثر آورده می‌شود، به عبارت دیگر مثال آن یك ضرب المثل است:
سر انگشت تحیر بگزد عقل به دندان
چون تأمل كند آن صورت انگشت نما را« سعدی»
در این بیت «انگشت به دندان گزیدن از حیرت» كه یك ضرب المثل است گنجانده شده و این بیت ارسال المثل دارد، و یا این بیت حافظ:
مرا به كشتی باده در افكن ای ساقی
كه گفته‌اند نكوئی كن و در آب انداز «برگرفته از امثال و حكم»
بنابراین با بررسی متون بلاغی و ادبی می‌توان گفت: تمثیل و اسلوب معادله یكی هستند و آنچه با این دو تفاوت دارد، ارسال المثل است. البته تمثیل، در متون معاصر به عنوان یك نوع یا ژانر ادبی نیز كابرد دارد؛ و این نوع در اینجا مد نظر نیست، بلكه تمثیل در متون بلاغت منظور نظر است.
اسلوب معادله در حقیقت شاخصۀ اصلی سبك هندی است و علاوه بر صائب و بیدل دهلوی، طالب آملی و سلیم تهرانی در به كارگیری این اسلوب موفق عمل كرده‌اند.
منابع:
1- شفیعی كدكنی، محمدرضا؛ صور خیال در شعر فارسی، تهران، آگاه، 1370، ص 84.
2- دهخدا، علی اكبر؛ امثال و حكم، تهران، امیركبیر، 2537، چاپ چهارم، ج اول.
3- سهیلی، مهدی؛ شاهكارهای صائب و كلیم، تهران، علمی، 1346، چاپ اول.
نظرات شما عزیزان:
موضوعات مرتبط: آرایه ادبی
تبادل لینک هوشمند